κυβισμός

Καλλιτεχνικό κίνημα, που εκφράστηκε κυρίως μέσω της ζωγραφικής. Παρουσιάστηκε στη Γαλλία κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αι., με πρωτοπόρους τους ζωγράφους Πάμπλο Πικάσο, Ζορζ Μπρακ, Χουάν Γκρι και Φερνάν Λεζέ. Συνίσταται στην απεικόνιση των αντικειμένων έπειτα από μία διασπαστική επεξεργασία της μορφής στα γεωμετρικά σχήματα που την απαρτίζουν. Ο όρος κ. χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1908, όταν ο Ανρί Ματίς χαρακτήρισε τον πίνακα του Μπρακ Σπίτια στο Εστάκ «σύνθεση μικρών κύβων». Μετά τον Ματίς, ο κριτικός της τέχνης Λουί Βοξέλ έγραψε ότι η ζωγραφική του Μπρακ είχε περιοριστεί στην απεικόνιση κύβων. Επρόκειτο για απομάκρυνση από τις αρχές του ιμπρεσιονισμού, ως αντίδραση στην έλλειψη περιγραμμάτων και στην έντονη χρήση του χρώματος και της απόδοσης του φωτός. Ο κ. ξεκίνησε κατά τα έτη 1905-6, όταν ο Πικάσο εγκατέλειψε την προηγούμενη γαλάζια και ροζ ζωγραφική με θέματα αθλίων και σαλτιμπάγκων, χαρακτηριστική για τη συμβολική γραμμικότητά της και τους λεπτούς χρωματικούς τόνους, στρέφοντας το ενδιαφέρον του προς τη στερεότερη κατασκευή των μορφών και την απλοποίηση του φυσικού φαινομένου. Αυτή η στροφή της καλλιτεχνικής πορείας του Πικάσο τεκμηριώνεται από μια σειρά πινάκων του 1906, όπως η περίφημη προσωπογραφία της Αμερικανίδας Γκέρτρουντ Στάιν, όπου η μνημειακή κατασκευή και η απαρχή της γεωμετρικοποίησης των σχημάτων μαρτυρούν την επίδραση του Σεζάν. Τον ίδιο χρόνο ο Μπρακ οδηγήθηκε από τη μελέτη του Σεζάν σε μια στερεότερη ζωγραφική, θεμελιωμένη στη σταθερή γεωμετρική κατασκευή. Τόσο ο Πικάσο όσο και ο Μπρακ στράφηκαν τότε προς τη ζωγραφική του Σεζάν, αναζητώντας την εκφραστική τάξη και καθαρότητα, την οποία ο ίδιος ο Σεζάν είχε σαφώς προσδιορίσει σε ένα γράμμα προς τον φίλο του, Εμίλ Μπερνάρ: «Επιτρέψτε μου να σας επαναλάβω ό,τι σας έλεγα εδώ: ότι η φύση πρέπει να αποδίδεται με κυλίνδρους, σφαίρες και κώνους». Η πρώτη φάση του κ., που ονομάζεται συνήθως αναλυτικός κ., ξεκίνησε από αυτήν ακριβώς την πρόθεση του Σεζάν να υποβάλει την πραγματικότητα σε λογική ανάλυση, με σκοπό να αποκαλύψει την εσωτερική δομή της και όχι να παρουσιάσει την εξωτερική της εμφάνιση. Εκτός από την επίδραση του Σεζάν, αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη του κ. έπαιξαν η αφρικανική γλυπτική και η πρωτόγονη τέχνη. Ιδιαίτερα η κυβιστική ζωγραφική του Πικάσο επηρεάστηκε από την αφρικανική γλυπτική στην αναζήτηση της απλοποίησης και του σχηματισμού των μορφών, όπως αποδεικνύει και το περίφημο έργο του Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν του 1907. Εκείνη την εποχή ο Πικάσο και ο Μπρακ ζωγράφισαν μια σειρά πινάκων, στους οποίους η αναλυτική διάσπαση της μορφής γινόταν με μεγάλη λογική συνέπεια αλλά και ελεύθερη φαντασία, συνοδευόμενη από εξαιρετικό περιορισμό του χρώματος. Παράλληλα, ισχυροποιήθηκε η τάση της κατάργησης της τρίτης διάστασης και της προβολής όλων των σημείων του αντικειμένου στη δισδιάστατη επιφάνεια του μουσαμά κατά τέτοιον τρόπο ώστε το πραγματικό αντικείμενο παρουσιαζόταν ταυτόχρονα από διάφορες οπτικές γωνίες. Ο κυριότερος υποστηρικτής του κ. την εποχή εκείνη υπήρξε ο Γερμανός Ντάνιελ Χένρι Κανβάιλερ, που το 1907 άνοιξε στο Παρίσι ένα κατάστημα έργων τέχνης και εξέθεσε τους πρώτους κυβιστικούς πίνακες. Τον επόμενο χρόνο ιδρύθηκε η ομάδα του Bateau Lavoir, ενός παλαιού κτιρίου της Μονμάρτης (ονομάστηκε έτσι από τον Μαξ Ζακόμπ για την ομοιότητά του με τα πλωτά πλυντήρια του Σηκουάνα), όπου πολλοί καλλιτέχνες της εποχής κατοικούσαν και είχαν τα εργαστήρια τους. Ήταν ένα είδος κοινοβίου που συγκέντρωνε (εκτός από τον Πικάσο και τον Μπρακ) πολλούς καλλιτέχνες, κριτικούς και λογοτέχνες, όπως τους Ανρί Ματίς, Αντρέ Ντερέν, Ραούλ Ντιφί, Μαρί Λορανσέν, Αμεντέο Μοντιλιάνι, Μορίς Ουτριλό, Ζαν Μέτσινγκερ, Λουί Μαρκούσις, Γκιγιόμ Απολινέρ, Αντρέ Σαλμόν, Αλφρέ Ζαρί, Μαξ Ζακόμπ, Πολ Ρενάλ, την Γκέρτρουντ Στάιν και μερικούς εμπόρους τέχνης, όπως τον Αμπρουάζ Βολάρ και τον Κανβάιλερ. Στο περιβάλλον αυτό, ο κ. εξαπλώθηκε περισσότερο και απέκτησε τη θεωρητική υποστήριξή του μέσω συναντήσεων και συζητήσεων των καλλιτεχνών και των λογοτεχνών, που κατέληξαν αργότερα στις αισθητικές θεωρίες του κινήματος, τις οποίες διατύπωσαν ο Αντρέ Σαλμόν στο βιβλίο του Η νέα γαλλική ζωγραφική (1912), ο Γκλεζ και ο Μέτσινγκερ στο Περί κυβισμού έργο τους του ίδιου έτους και ο Απολινέρ στο περίφημο Κυβιστές ζωγράφοι (1913). Οι πρώτοι αυτοί θεωρητικοί του κινήματος στηρίχτηκαν στην αναλυτική φάση του κ., στην τάση δηλαδή να μεταβληθεί η καλλιτεχνική εργασία σε όργανο γνώσης και ανασχηματισμού της πραγματικότητας. Γι’ αυτό και όλοι συμφωνούσαν στον ρεαλιστικό χαρακτήρα του κ., που κατά τη γνώμη τους προσέφερε μία πιο βαθιά και αληθινή απεικόνιση της πραγματικότητας σε σχέση με την προηγούμενη τέχνη. Από το 1912 ο σύνδεσμος με την εξωτερική πραγματικότητα, που υπήρχε ακόμα στα αναλυτικά έργα, άρχισε να χαλαρώνει και το κυβιστικό κίνημα κατευθύνθηκε προς περισσότερο αφηρημένες εκφράσεις. Το θέμα του πίνακα δεν αναλυόταν πια στα συστατικά στοιχεία του, αλλά αποτελούσε απλή πρόφαση, την οποία χρησιμοποιούσε ο καλλιτέχνης για να συνθέσει ένα σύνολο γραμμών και χρωμάτων ολοένα και πιο ξένων προς την εξωτερική πραγματικότητα. Αυτή η νέα φάση ξεκίνησε με την τοποθέτηση πραγματικών αντικειμένων στους πίνακες, όπως παιγνιόχαρτα, σπιρτόκουτα, κομμάτια υφάσματος, ξύλου, εφημερίδων, γυαλιών, άμμου κ.ά. Η προσθήκη τέτοιων αντικειμένων του φυσικού κόσμου θα μπορούσε να θεωρηθεί ρεαλιστική καλλιτεχνική πρόθεση· αντίθετα, συνετέλεσε στην απομάκρυνση από την αντίληψη ότι το έργο τέχνης αποτελεί απεικόνιση της εξωτερικής πραγματικότητας και οδήγησε στην ερμηνεία ότι το έργο τέχνης είναι αυθύπαρκτο και ανεξάρτητο από τη φύση αντικείμενο. Την αυτονομία αυτή υπογράμμιζε η επαναφορά του χρώματος, το οποίο δεν λειτουργούσε πλέον σε σχέση με τον όγκο, αλλά ανεξάρτητα, για τις ιδιαίτερες διακοσμητικές και εκφραστικές του δυνατότητες. Επρόκειτο για τη συνθετική φάση του κ., αντίθετη από την προηγούμενη και χαρακτηριστική για την αντίληψη ότι ο πίνακας είναι ένας οργανισμός που υπακούει αποκλειστικά σε αισθητικούς κανόνες, άσχετους με την εξωτερική πραγματικότητα. Από το 1910 και μετά πολλοί καλλιτέχνες άρχισαν να ενδιαφέρονται ζωηρά για τον κ. Από αυτούς, δύο ζωγράφοι διακρίθηκαν για τον πρωτότυπο τόνο των έργων τους: ο Χουάν Γκρι και ο Φερνάν Λεζέ. Ο πρώτος, ισπανικής καταγωγής, όπως ο Πικάσο, ζωγράφισε την εποχή εκείνη μια εκπληκτική σειρά νεκρών φύσεων, όπου η μεγάλη γεωμετρική αυστηρότητα ταυτιζόταν με την ασκητική απάρνηση της απεικόνισης των φυσικών φαινομένων. Ο Λεζέ, αντίθετα, παρενέβαλε στην κυβιστική θεματογραφία στοιχεία από τον σύγχρονο κόσμο, και ιδιαίτερα από τον τομέα των μηχανών, σε τέτοιο σημείο ώστε και οι ίδιες οι ανθρώπινες μορφές μετατρέπονταν στους πίνακές του σε ένα είδος ρομπότ. Εκτός από τον Γκρι και τον Λεζέ, πολλοί άλλοι καλλιτέχνες προσχώρησαν στον κ. και ανέπτυξαν διάφορες τάσεις μέσα στο ίδιο κίνημα, όπως ο ορφικός κ. του Ρομπέρ Ντελονέ και το ρεύμα της Χρυσής Τομής. Ο πόλεμος του 1914 διασκόρπισε τους πρωταγωνιστές του κ., αλλά το κίνημα είχε ήδη ενταχθεί στη νεότερη καλλιτεχνική ιστορία, άνοιξε καινούργιους δρόμους και άσκησε άμεση ή έμμεση επίδραση σε πολλά μεταγενέστερα καλλιτεχνικά ρεύματα. «Οι χαρτοπαίκτες» του Φερνάν Λεζέ, ο οποίος πλούτισε την κυβιστική θεματογραφία με πολλά στοιχεία εμπνευσμένα από τον κόσμο της μηχανής (Βασιλική Πινακοθήκη, Ότερλο). «Σπίτια στο Εστάκ» (1908) του Ζορζ Μπρακ· στους «μικρούς κύβους» αυτού του μικρού πίνακα οφείλεται ο όρος κυβισμός, με τον οποίο καθιερώθηκε να ονομάζεται το κίνημα (συλλογή Ρουπφ, Βέρνη). «Το ρολόι» (1912) του Χουάν Γκρι, ο οποίος υπήρξε, μαζί με τον Πικάσο, τον Μπρακ και τον Λεζέ, από τους πρωτοπόρους του κυβιστικού κινήματος (συλλογή Τόμσον, Πίτσμπουργκ). «Λουόμενες», του Γάλλου ζωγράφου Πολ Σεζάν, το έργο και η σκέψη του οποίου επηρέασαν βαθιά το καλλιτεχνικό κίνημα του κυβισμού, όταν βρισκόταν ακόμα στα πρώτα του βήματα (ιδιωτική συλλογή, Παρίσι). «Οι δεσποινίδες της Αβινιόν» (1907) του Ισπανού ζωγράφου Πάμπλο Πικάσο, ενός από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του κυβισμού (Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Νέα Υόρκη).

* * *

ο (Α κυβισμός) [κυβίζω]

ανύψωση αριθμού στον κύβο, στην τρίτη δύναμη

νεοελλ.

1. υπολογισμός όγκου σε κυβικά μέτρα

2. καλλιτεχνική τάση που εμφανίστηκε το 1906 και κατά την οποία ο πίνακας ή το γλυπτό αντιμετωπίζονται ως πλαστικά δημιουργήματα άσχετα με την άμεση μίμηση τών σχημάτων τής φύσης

3. τεχνολ. (εσφ. όρος) βλ. κυλινδρισμός.